සටහන: සශිකලා මධුෂාණි,මැයි 22,
ලෝකය(අවුට්බවුන්ඩ් ටුඩේ) : ඉරානයේ ජනධිපි ඉබ්රහිම් රයිසී හදිසි ගුවන් අනතුරකින් මිය යාමත් සමඟ ඔබ නොදත් කතාව මෙසේ ලියා තැබීමට සිතිමි.
ඉරානය ද යුරෝපය මෙන් නිදහස් නිවහල් රටක් වූ අතර 1979 ඉස්ලාමීය විප්ලවයෙන් පසු අන්තවාදයේ අඳුරු සෙවනැලි ඉරනයම ගිලගණු ලැබිය. එහි ඉරාන ඉතිහාසය හැඩගස්වන දැඩි මතධාරියකු වූ අතර ඔහු නමින් ඉබ්රහිම් රයිසී විය. ඔහු ඉරාන ඉතිහාසය තුළ දේශපාලන විරුද්ධත්වයට එරෙහිව කුරිරු මර්දනයන් සඳහා ප්රසිද්ධියට පත් වූ ගතානුගතික දැඩි මතධාරී පූජකයෙකු විය.
1960 දෙසැම්බර් 14 වන දින Mashhad හි උපත ලද රයිසී ඔහුට වයස අවුරුදු 5 දී ඔහුගේ පියා මිය යන ලදී.
රයිසි ශුද්ධ වූ කොම්හි පිහිටි සෙමනේරියට ගිය අතර පසුව ඔහු උසස් ෂියා පූජකයෙකු වූ අයතුල්ලා ලෙස හඳුන්වනු ලැබිය. තම පියාගේ අඩිපාරේ යමින් උත්තරීතර නායක අයතුල්ලා අලි කමේනි යටතේ දේවධර්මය සහ ඉස්ලාමීය නීති විද්යාව හැදෑරු රයිසී ඔහු පූජක පක්ෂයට සම්බන්ධ වෙමින් එවකට ඉරානයේ පාලකයා වූ ෂාට එරෙහිව කටයුතු කරනු ලැබිය.
මොහොමඩ් නබිතුමාගෙන් පැවත එන බව සංකේතවත් කරන කළු හිස්වැසුම් පළඳි රයිසි ඉරානයේ අධිකරණ පද්ධතියේ තනතුරු කිහිපයක සේවය කර ඇති අතර, කරජ්හි අභිචෝදක, හමාදාන්හි අභිචෝදක සහ ටෙහෙරානයේ නියෝජ්ය අභිචෝදක සහ නඩු පවරන්න. 1988 ඉරාන දේශපාලන සිරකරුවන් ඝාතනය කිරීමේදී ටෙහෙරානයේ “මරණ කමිටුවේ” ප්රධාන නියෝජිතයන් සිවු දෙනාගෙන් එක් අයෙකු විය. මිට අමතරව ඔහු පසුව නියෝජ්ය අගවිනිසුරු (2004-2014), නීතිපති (2014-2016) සහ අගවිනිසුරු (2019-2021) විය. ඔහු 2016 සිට 2019 දක්වා Astan Quds Razavi, bonyad හි භාරකරු සහ සභාපති විය.
අයතුල්ලා රුහොල්ලා කොමේනි යටතේ දිව්යාණ්ඩු පාලන තන්ත්රය බලයට ගෙන ආ 1979 විප්ලවයෙන් පසු සිය පූජක වෘත්තීය ජීවිතය ආරම්භ කළ රයිසී Karaj සහ Hamadan පළාත්වල අභිචෝදක-ජනරාල්වරයා ලෙස නම් කරන ලදී. ඔහු සුළු ජාතීන්ට, විශේෂයෙන්ම බහායි (ඉරානයේ විශාලතම ආගමික සුළුතරය) සහ දේශපාලන විරුද්ධවාදීන්ට හිංසා පීඩා කිරීමේ දී ප්රධාන භූමිකාවක් ඉටු කළ බවට චෝදනා ලබන අතර ඔහු බොහෝ දෙනෙකුට වධහිංසා පමුනවා සිරගත කරන ලදී.
1980 ගනන්වල දහස් ගනනක් සමූහ ඝාතනය කිරීම අධීක්ෂණය කිරීමට උදව් කළ අතර පසුව ස්වදේශීය රාජ්ය විරෝධී විරෝධතාවලට එරෙහිව කුරිරු මර්දනයක් මෙහෙය වූ අතර එවකට අවධියේ ඉරානයේ මරණ කමිටු නගර 32 ක ක්රියාත්මක විය. එහි දේශපාලන සිරකරුවන් 4,000ත් 5,000ත් අතර සංඛ්යාවක් රට පුරා මරා දැමුණු අතර මිට අමතරව වාමාංශික, ප්රගතශීලි මෙන්ම නව අරමුණු ඇති මුස්ලිම්වරුද මරා දැමු රයිසී ටෙහෙරානයේ ඝාතකයා යන අන්න්වර්ථ නාමයෙන් හැඳින්විය,
මරණ කමිටුවේ සාමාජිකයකු වීම පිළිබඳව රයිසී මහත් උත්කර්ෂයෙන් හැඳින්වූ අතර ඔහු පසුකාලීනව සඳහන් කර තිබුණේ, මම කොහේ සිටියත් නඩු පවරන්නෙකු ලෙස මානව හිමිකම් සහ ජනතාවගේ ආරක්ෂාව සහ සුවපහසුව ආරක්ෂා කරන්නෙකු වීම ගැන මම ආඩම්බර වෙමි; යනුවෙනි.
කෙසේ වෙතත්, ෆිලෝස් ව්යාපෘතියේ ජ්යෙෂ්ඨ සගයෙකු වන ෆර්හාඩ් රෙසායි, 2022 දී නිව්ස්වීක් පුවත්පතට ලියා ඇත්තේ, ඒ වන විටත් මරණීය දණ්ඩනයට යටත් නොවූ දේශපාලන සිරකරුවන් 8,000 කට ආසන්න සංඛ්යාවක් මරා දැමීමට රයිසි සෘජුවම සම්බන්ධ වූ බවයි. එම කොටසෙහි, ඔහු සමූලඝාතනය විමර්ශනය කළ ජාත්යන්තර නීතීඥ ජෙෆ්රි රොබට්සන් උපුටා දක්වමින්, එය “දෙවන ලෝක සංග්රාමයේ අවසානයෙන් පසු, බොස්නියාවේ ස්රෙබ්රෙනිකාහි සමූහ ඝාතනයට පමණක් දෙවැනි බව පැවසිය’. 1980 ගණන්වල මරණ දණ්ඩනය ඇතුළු මානව හිමිකම් කඩකිරීම් සම්බන්ධයෙන් එක්සත් ජනපදය ඉබ්රහිම් රයිසීට සම්බාධක පැනවීය.
2021 වසරේදී දී, උත්තරීතර නායකයාගේ නායකත්වයෙන් යුත් මණ්ඩලයක අනෙකුත් සියලුම විශ්වාසදායක අභියෝගකරුවන් නුසුදුස්සකු කිරීමෙන් පසුව රයිසි ජනාධිපතිවරණ ප්රියතමයා බවට පත්විය.
අනතුරුව ඉබ්රහින් රයිසී ඔහු හා තරඟ කළ අනිකුත් පාක්ෂිකයන් තහනම් කරමින් ඉතා දැඩි ලෙස පාලනය කරන ලද ඡන්දයකින් 2021 දී ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් වූ අතර එතැන් පටන් ඔහුගේ ප්රතිසංස්කරණවාදී ප්රතිවාදීන් දුර්වල කරමින් රයිසිගේ දැඩි කඳවුර සවිබල ගැන්වීමට උපකාරී විය. ඉරාන ඉතිහාසයේ අඩුම ඡන්දය ප්රකාශ කළ මැතිවරණයකදී රයිසි ඡන්ද මිලියන 28.9 න් 62% ක් ලබා ඇත අතර හියුමන් රයිට්ස් වොච් විසින් මෙම මැතිවරණය ව්යාජයක් ලෙස විස්තර කර තිබු අතර එහිදී මිලියන ගණනක් නිවසේ රැඳී සිටි අතර අනෙක් අය ඡන්ද පත්රිකා අවලංගු කළ බව ප්රකශ කර තිබිණි.
රයිසිගේ ජනාධිපති ධුර කාලය තුළ න්යෂ්ටික ගිවිසුම පුනර්ජීවනය කිරීමට තමාට අවශ්ය බව පවසමින් යුරේනියම් පිරිපහදු කිරීමේ හැකියාව ලබා ගන්නා ලදී. රයිසිගේ රජය බටහිර සාකච්ඡාකරුවන් සමඟ දැඩි පිළිවෙතක් අනුගමනය කිරීමත් සමඟ එතැන් සිට සාකච්ඡා ඇනහිටිනි.
අනතුරුව 2022 වසරේ හිජාබය නිසි ලෙස නොපැලඳි බවට චෝදනා කරමින් අත්අඩංගුවට ගැනීමෙන් පසු පොලිස් අත්අඩංගුවේ දී 22 හැවිරිදි මහ්සා අමිනී මිය යාමෙන් පසුව ඉරානය පුරා මහජන විරෝධතා පැතිර ගියේය. අමිනීගේ පවුලේ අය, පාසල් විදි පුරා රයිසිගේ රජයට එරෙහිව විරෝධතා පැවැත්වූ විරෝධකරුවන් දස දහස් ගණනක් ඉතා දැඩි ලෙස රයිසිගේ ආණ්ඩුව මර්දනය කළ අතර බාලවයස්කරුවන් 68 දෙනෙකු ඇතුළුව 500කට අධික පිරිසක් මියගිය අතර තවත් විශාල පිරිසක් අත්අඩංගුවට ගැනිණි.
2023 වසරේ ඊශ්රායලය හා පලස්තීනය අතර යුද්ධය අවුලවාලීමටත් ටෙහෙරානය සැලකිය යුතු මැදිහත්වීමක් කළ අතර වෝල් ස්ට්රීට් ජර්නල් පුවත්පතට අනුව, ගැටුම අවුලුවාලූ දකුණු ඊශ්රායලයට ඔක්තෝබර් 7 දා එල්ල වූ මාරාන්තික ප්රහාරය සැලසුම් කිරීමට ටෙහෙරානය උදව් කළ අතර ලෙබනනයේ ඉරාන පිටුබලය ලබන ප්රොක්සි ඊශ්රායලයට වෙඩි තබා ඇත.
කලින් රටේ අධිකරණයට නායකත්වය දුන් දැඩි මතධාරියෙකු වූ ඊබ්රහිම් රයිසි අයතුල්ලා අලි කමේනිගේ අනුගාමිකයෙකු ලෙස සලකනු ලැබූ අතර සමහර විශ්ලේෂකයින් සඳහන් කර තිබුණේ, කමේනිගේ මරණයෙන් හෝ ඉල්ලා අස්වීමෙන් පසු රයිසී ඒ වෙනුවෙන් සුදුසුම පුද්ගලයා ලෙස සලකු බවයි.
නිට්ශේ පැවසුවා මෙන් රයිසී අගාධය දෙස බලා සිටීම ඇරඹු පසු අගාධයද ඔහු දෙස බලා සිටීම අරඹන්නට ඇත. බලය පාලකයා දුෂණය කරනවා පමණක් නොව ඔහු විනාශ කරන බවද සැබෑවක් ලෙස සැලකිය හැක්කේ රයිසිගේ ඉතිහාසගත ගමන්මඟ මැද මාවතක සිට කියවීමෙන් පසුවය. කෙසේ නමුත් ලේ තැවරුණු අත්වලට ඉතිහාසයේ කිසි දිනක සමාවක් නොලැබෙනු ඇත. මනුෂ්යත්වයේ නාමයෙන් සොබාදහම අවැසි තැන දඬුවම ලබාදෙනු ඇත.